Τα φύλα στη λογοτεχνία. Ο άντρας: ήρωες και αντιήρωες

Ο άντρας στη λογοτεχνία: 
1ο Μέρος: Οι ήρωες. Η αρπαγή της γυναίκας του Διγενή

Στην ενότητα αυτή, αφού παρακολουθήσαμε τον τρόπο που παρουσιάζεται η γυναίκα στη λογοτεχνία, θα ασχοληθούμε με τον τρόπο που παρουσιάζεται ο άντρας: τα στερεότυπα που αναπαράγονται ή καταρρίπτονται σχετικά με τον αντρικό κοινωνικό ρόλο. Πρώτα λοιπόν θα δούμε πώς παρουσιάζεται ο άντρας στη δημοτική ποίηση και μάλιστα σε ένα ιδιαίτερο είδος, το ακριτικό τραγούδι. Επειδή οι αντιλήψεις που απηχεί ένα ποίημα σχετίζονται άμεσα τόσο με το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο δημιουργείται, όσο και με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και τις προθέσεις του ποιητικού είδους στο οποίο ανήκει, θα εξετάσουμε και αυτά τα στοιχεία. Διαβάστε λοιπόν τις παρακάτω πληροφορίες, που θα σας βοηθήσουν να κατανοήσετε καλύτερα το ποίημα μας.

Στερεότυπα
Τα στερεότυπα είναι οι απλοποιημένες και τυποποιημένες εικόνες ή αντιλήψεις που μας βοηθούν να χειριστούμε πολύπλοκες πληροφορίες του περιβάλλοντος. Αποτελούν δηλαδή μια μέθοδο απλοποίησης του κόσμου και των συνανθρώπων μας, που όλοι σε κάποιο βαθμό τη διαθέτουμε. Τα στερεότυπα αφορούν υπεργενικεύσεις που γίνονται για τα μέλη μιας ομάδας ατόμων όπως, των γυναικών (σεξισμός), των ατόμων με αναπηρίες, των μεταναστών κλπ, τα οποία ανεξάρτητα από τις ιδιαιτερότητες και τις διαφορές τους, θεωρείται ότι έχουν παρόμοια χαρακτηριστικά.

Διάφορα χαρακτηριστικά ανδροπρέπειας
Η Janet Saltzman Chafetz (1974, 35-36) περιγράφει επτά τομείς ανδροπρέπειας:
 1. Εξωτερικά χαρακτηριστικά -- αθλητικός, ισχυρός, γενναίος, γόνιμος. Άνετος με την εμφάνιση και τα γηρατειά
 2. Λειτουργικότητα -- προμηθευτής για την οικογένεια, υπερασπιστής της οικογένειας από τη φυσική απειλή.
3. Σεξουαλικότητα-- σεξουαλικά επιθετικός, πεπειραμένος.
 4. Ευαισθησία-- απαθής, στωικός
5. Εξυπνάδα -- λογικός, διανοητικός, αντικειμενικός, πρακτικός
 6. ηγέτης, εξουσιαστής, ανεξάρτητος, ελεύθερος, ατομικιστικής, απαιτητικός
 7. Άλλα προσωπικά χαρακτηριστικά -- προσανατολισμένος στην επιτυχία, φιλόδοξος, επιθετικός, ανταγωνιστικός, υπερήφανος, επηρμένος, ηθικός, αξιόπιστος αποφασιστικός, ασυγκράτητος, τολμηρός.
Κανένα από αυτά τα γνωρίσματα της προσωπικότητας δεν έχει υποστηριχθεί από την επιστημονική έρευνα. Σε άλλες εποχές τα ανωτέρω στερεότυπα δεν γίνονταν αντιληπτά με τον ίδιο τρόπο όπως σήμερα. Αλλά κάποιοι άνδρες ταυτίζουν τον εαυτό τους με ένα από τα παραπάνω χαρακτηριστικά, ή ίσως κάποιο συνδυασμό τους.


Τα ακριτικά τραγούδια

α) αφηγηματικός χαρακτήρας: αφηγούνται μια ιστορία
β) ηρωική πνοή: Τα ακριτικά τραγούδια χαρακτηρίζονται ως «μικρά έπη», γιατί, όπως και τα έπη, αφηγούνται κατορθώματα ηρώων, εδώ συγκεκριμένα των ακριτών. Μάλιστα οι ήρωες στα τραγούδια αυτά παρουσιάζονται με υπερφυσικές σχεδόν δυνάμεις, με αποτέλεσμα να είναι συχνό το στοιχείο της υπερβολής.
γ) λιτότητα εκφραστικών μέσων: χαρακτηριστικό όλων γενικά των ακριτικών τραγουδιών αποτελεί η λιτότητα των εκφραστικών μέσων: αποφεύγονται οι μακρηγορίες, τα επίθετα είναι ελάχιστα, ο λόγος συγκροτείται από ουσιαστικά και ρήματα (βλ. σελ. 18 σχολικού βιβλίου)

Το ιστορικό πλαίσιο
Ακρίτες αποκαλούνταν από τους Βυζαντινούς οι φύλακες των συνόρων, που την εποχή εκείνη τα ονόμαζαν «άκρες». Στους ακρίτες δωρίζονταν κτήματα για να τα καλλιεργούν και απαλλάσσονταν από τους φόρους, με μόνη υποχρέωση να φυλάσσουν τα σύνορα από τις επιδρομές των Αράβων και των απελατών (μεσαιωνικοί κλέφτες). Ήταν δηλαδή ένα είδος μόνιμων μισθοφόρων φρουρών και στρατιωτών. Την εποχή της δόξας τους (7ος – 10ος αιώνας) οι ακρίτες αγωνίζονταν ακατάπαυστα εναντίων των Σαρακηνών και των απελατών. Η ζωή τους ήταν κατ’ εξοχήν πολεμική και επικίνδυνη, ιδιαίτερα στις παραμεθόριες μικρασιατικές περιοχές του Πόντου και της Καππαδοκίας. Αυτό συνετέλεσε στην ανάπτυξη πνεύματος ηρωικού (ανάλογο με αυτό της μεσαιωνικής Δύσης), στο οποίο και οφείλεται η γένεση και ανάπτυξη ποίησης κατ’ εξοχήν ηρωικής, της λεγόμενης «ακριτικής».



Ερωτήσεις

1. Ποιος είναι ο κεντρικός ήρωας του ποιήματος και πώς παρουσιάζεται;
Μελετήστε τα στερεότυπα που αποδίδονται στον άντρα και δείτε ποια από αυτά αναπαράγονται στο δικό μας ποίημα.

2. Στο ποίημα κυρίαρχος είναι ο ηρωικός τόνος. Οι ήρωες των ακριτικών τραγουδιών παρουσιάζονται να διαθέτουν υπερφυσικές ικανότητες. Αφού μελετήσετε το σχετικό ενημερωτικό κείμενο προσπαθήστε να εξηγήσετε πώς σχετίζονται οι ιστορικές συνθήκες μέσα στις οποίες δημιουργήθηκε η ποίηση αυτή με το έντονο ηρωικό στοιχείο που τη χαρακτηρίζει.

3. Στα ακριτικά τραγούδια, όπως διαβάσαμε στο ενημερωτικό κείμενο, έντονος είναι ο ηρωικός χαρακτήρας. Ο ήρωας παρουσιάζεται να διαθέτει υπερφυσικές δυνάμεις. Πώς φαντάζεστε τον ήρωα αυτό στη δική μας εποχή; Ποιος τύπος ανθρώπου θα μπορούσε να θεωρηθεί σήμερα ηρωικός;

4. Προσπαθήστε να "διασκευάσετε" το ποίημα μεταφέροντάς το στη σύγχρονη εποχή

2ο Μέρος: Οι αντιήρωες
 Αρχίλοχος 
 Κάποιος από τους Σαϊους χαίρεται με την ασπίδα μου
όπλο αψεγάδιαστο, που στο θάμνο δίπλα την άφησα
                                           χωρίς να θέλω.
Εγώ όμως σώθηκα. Τι με μέλει εκείνη η ασπίδα;
Ας χαθεί. Άλλη, καθόλου χειρότερη θα βρω. 
 (Το τετράστιχο αυτό του Αρχίλοχου είναι το πιο γνωστό από τα αποσπάσματά του και έγινε 
περίφημο. Θεωρήθηκε δίκαια σαν αντιστροφή του ηρωικού ιδεώδους που δέσποζε στον Όμηρο και γενικά άρνηση της αρχαίας Ελληνικής αντιλήψεως για τη δόξα. Δείχνει το πνεύμα της νέας κοσμοθεωρίας που εκφράζει η ποίηση του Αρχίλοχου και της νέας απόψεως για τη ζωή και τις αξίες της.)
 

Στίχοι: Ραδινός
Μουσική: Γιάννης Μήτσης
Πρώτη εκτέλεση: Γιάννης Μήτσης


Γύρεψα την φωνή μου πίσω
που θα την βρω για να ρωτήσω

Ξόδεψα την ζωή μου πάλι
την πέταξα στο καρναβάλι

Μισή ζωή, μισό φεγγάρι
μόνος παλεύω το σκοτάδι

Θέλω μα πώς να πολεμήσω
άφησα την ασπίδα πίσω

Μισή ζωή, μισό φεγγάρι
όποιος μισεί αυτό θα πάρει

Κ. Καρυωτάκης,Ο ΜΙΧΑΛΙΟΣ 

Το Μιχαλιό τον πήρανε στρατιώτη.
Καμαρωτά ξεκίνησε κι ωραία
με το Μαρή και με τον Παναγιώτη.
Δεν μπόρεσε να μάθει καν το «επ' ώμου».
Ολο εμουρμούριζε: «Κυρ Δεκανέα,
άσε με να γυρίσω στο χωριό μου».

Τον άλλο χρόνο, στο νοσοκομείο,
αμίλητος τον ουρανό κοιτούσε.
Εκάρφωνε πέρα, σ' ένα σημείο,
το βλέμμα του νοσταλγικό και πράο,
σα να 'λέγε, σα να παρακαλούσε:
«Αφήστε με στο σπίτι μου να πάω».

Κι ο Μιχαλιός επέθανε στρατιώτης.
Τον ξεπροβόδισαν κάτι φαντάροι,
μαζί τους ο Μαρής κι ο Παναγιώτης.
Απάνω του σκεπάστηκεν ο λάκκος,
μα του άφησαν απέξω το ποδάρι:
Ηταν λίγο μακρύς ο φουκαράκος...

Βοηθητικό υλικό

Οι ποιητές του Μεσοπολέμου, που έγραψαν στο διάστημα 1910-1930 περίπου, διαθέτουν κοινά χαρακτηριστικά που τους διαφοροποιούν από τους προγενέστερους ποιητές.  Η ποίησή τους διαμορφώθηκε σε μεγάλο βαθμό υπό την επίδραση των ιστορικών γεγονότων και των πολιτικοκοινωνικών συνθηκών της περιόδου. Έζησαν τον απόηχο του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου και της μικρασιατικής τραγωδίας. Είναι η γενιά της απογοήτευσης, της παρακμής και της παραίτησης από το κοινωνικό γίγνεσθαι, χωρίς πίστη στις μεγάλες ιδέες που ως ένα βαθμό καθοδηγούσαν το έργο των προηγούμενων μεγάλων ποιητών. Κυρίαρχη μορφή αυτής της γενιάς είναι ο Κώστας Καρυωτάκης.  

Ερωτήσεις

1. Πώς παρουσιάζεται στο ποίημα ο κεντρικός ήρωας, «Ο Μιχαλιός»;
2. Το ποίημα «ο Μιχαλιός» γράφτηκε μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και έχει αντιηρωικό χαρακτήρα. Θεωρείται ποίημα αντιπολεμικό. Με ποιον τρόπο πιστεύετε ότι σχετίζεται ο αντιηρωικός χαρακτήρας του έργου με το ιστορικό πλαίσιο στο οποίο γράφτηκε; Να συμβουλευτείτε και το βοηθητικό υλικό που αναφέρεται στους ποιητές του Μεσοπολέμου.